پروانه معصوم؛ از بازی در بیضایی تا بازیگر انقلاب
گویا پاییز امسال با کارناوال مرگ هنرمندان گره خورده است و این قافله مرگ انگار سر برای توقف ندارد. امروز در حالی که در سوگ فرار «پروانه معصومی» هستید و این مطلب را می خوانید، پیکر «بیتا فرهی» در حال تشییع است. جالب اینجاست که «بیتا» نام اولین فیلمی بود که پروانه معصومی در آن نقش کوچکی داشت و در واقع اولین بازیگری او بود. وی در سن 79 سالگی بر اثر پارگی روده و عفونت ریه در شمال کشور درگذشت. سال ها از ترک هیاهو و آلودگی تهران می گذشت و در سال 1355 به روستایی در صومعه سرا گیلان مهاجرت کرد تا زندگی آرامی در دل طبیعت دل انگیز شمال ایران داشته باشد. گل و گیاه بکارید. او در سالهای ابتدایی کار خود در خانقاه ایفای نقش می کرد و همیشه دوست داشت در آنجا زندگی کند، سرانجام پسرش نیما در آنجا خانه ای برای مادرش ساخت و این بازیگر برای ادامه زندگی به گیلان رفت و معتقد بود که همین طور است. . او یکی از بهترین تصمیمات عمرش را گرفت و از هیاهوی تهران فرار کرد.
پروانه معصومی قبل از انقلاب
نام اصلی او «سکینه کبودرآهنگی» بود اما در تهران به دنیا آمد و در گیلان درگذشت. گرچه در دانشگاه ملی قدیم (شهید بهشتی کنونی) زبان خواند، اما روزگار چنان پیش رفت که به دنیای سینما و بازیگری معرفی شد. پروانه معصومی پس از پایان تحصیلات متوسطه و اخذ دیپلم در 19 سالگی موفق به ادامه تحصیل در رشته «منابع طبیعی» شد. سه سال بعد در 22 سالگی برای ادامه تحصیل به آلمان رفت. پروانه معصومی اولین بار در سال 1350 در نقش کوتاهی در فیلم «بتا» ظاهر شد و سال بعد نقش اول زن را در فیلم «رگبار» بهرام بیضایی بازی کرد. کارنامه پروانه معصومی قبل از انقلاب با نام «بهرام بیضایی» گره خورده بود. او پس از «رگبار» در فیلم های «غریبا و مه» و «کلاغ» نیز حضور داشت و به این ترتیب سه همکاری ماندگار با بهرام بیضایی را در کارنامه بازیگری خود رقم زد. ضمناً در فیلم «شهر قصعه» منوچهر انور نیز بازی کرد. بسیاری از نقش های معصومی به دوران پس از انقلاب برمی گردد.
بازگشت پروانه پس از انقلاب
پروانه معصومی پس از انقلاب چندین سال از سینما دور ماند و در هیچ فیلمی بازی نکرد. او در سال 1962 به بازیگری بازگشت. فیلم «راه دوم» ابتدا به پروانه معصومی پیشنهاد شد و اولین زن سینمای بعد از انقلاب به شمار می رفت، اما کل فیلم مورد توجه قرار نگرفت تا اینکه نوبت به فیلم «گل های داوودی» رسید. و معصومی تجربه جدی تری در سینما داشت. بنابراین اولین تجربه جدی پروانه معصومی بعد از انقلاب در سال 63 و بازی در فیلم «گل های داوودی» ساخته رسول صدر عاملی بود. او در این فیلم که یک ملودرام خانوادگی بود در نقش «عصمت» بازی کرد و در کنار بازیگرانی چون داوود رشیدی، جمشید مشایخی و بیژن مژائیان به ایفای نقش پرداخت. این فیلم با استقبال خوبی در گیشه مواجه شد و این آغاز شهرت او بود. از بین فیلم هایی که بازی کرد، این فیلم را بیشتر دوست داشت و گفت: کدام را دوست داشتم، حتماً هر چه بازی کردم دوست داشتم، اما فیلمی که از نظر بازیگری بیشتر دوست داشتم، گلهای داوودی بود. من عاشق ژانر رئالیسم هستم.» بازی او در این فیلم سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن از سومین جشنواره فیلم فجر را برایش به ارمغان آورد.
او سه سال بعد بار دیگر سیمرغ کریستال بهترین بازیگر زن از ششمین جشنواره فیلم فجر را برای بازی در فیلم «جهیزیه ربابعه» دریافت کرد. مجموعه تلویزیونی «جنگل کوچک» به کارگردانی بهروز افخمی در سال 66 اولین تجربه بازیگری پروانه معصومی در دنیای تلویزیون بود. او در این سریال در نقش جواهر و بعد در سریال امام علی داود میرباقری بازی کرد. او در نقش «هاجر» در نقش همسر مالک اشتر بازی کرد که می توان آن را مهم ترین نقش تاریخی او دانست. معصومی که حضور خود را در سینما کاهش داده بود، بیشتر وارد سریال های تلویزیونی شد. یکی دیگر از بازی های این بازیگر در فیلم های «مسافر پرتو» و «پلیس جوان» جلوی دوربین رفت. در سال ۱۳۶۶ بار دیگر قدرت بازیگری پروانه معصومی در سریال یوسف پیامبر به نمایش درآمد که در این شب ها در نقش دان و بازیگر فقید سینمای ایران بازپخش می شود و با وجود بازپخش های فراوان هنوز هم یکی از بهترین سریال های تلویزیونی محسوب می شود. پربیننده ترین سریال های تلویزیونی «ملکوت»، «راز پنهان» و «مینو» از آخرین کارهای این بازیگر در تلویزیون بودند و بعدها در «شرایط خاص» بازی کرد و «مقاوس» به سینماها راه یافت.
آخرین کار تلویزیونی پروانه معصومی «کنار پروانه» و بعداً «انتهای خیابان» از شبکه دو سیما بود. مهرو «ساکن خیابان چوبی» هر چند برای مدت کوتاهی به اکران بزرگ آمدند و به یادگار ماندند و درباره روند کاری خود چنین گفت: روند وجودی من به خود سینما و ساختار سینما مربوط می شود. . در آن زمان که نقش های اصلی و اول فیلم ها را بازی می کردم، تعداد بازیگران خیلی کم بود، اما خوشبختانه بعد از آن تعداد بازیگران زیاد شد و شروع به کار کردند. بنابراین این جوانان باید بیشتر مورد استثمار قرار می گرفتند. طبیعی است که آنها تغییر کنند و من نتوانستم برای همیشه نقش بانوی اصلی فیلم را بازی کنم، البته من آن را کنار نگذاشتم و این سینما بود که تقریباً مرا رها کرد. او بازیگری بسیار پرکار در دهه 60 بود و در نقش های ناصر تقوایی، کیومرث پوراحمد، خسرو معصومی بازی کرد و با کارگردانان مهمی چون محسن مخملباف، رخشان بنی اعتماد، رسول صدر عاملی همکاری داشت.
حاشیه های بحث برانگیز
پروانه معصومی اگرچه در اواخر عمرش از سینما و بازیگری فاصله گرفت، اما گاهی در مواجهه با برخی اتفاقات در حاشیه می ماند. یکی از اظهارنظرهای جنجالی که در رسانه ها بازتاب پیدا کرد، واکنش تند او به صحبت های لیلا حاتمی در نشست خبری فیلم «خوک» در جشنواره برلین بود. وی خطاب به لیلا حاتمی نوشت: “خانم لیلا حاتمی! آیا در کشورهای دیگر به اعتراضات با بوسه پاسخ می دهند؟ این چه اعتراضی است که 4 پلیس در تظاهرات شهید می شوند؟ آیا جاهای دیگر در حین اعتراض به مردم خود اینقدر احترام می گذارند؟ مردم را به مسلسل ببندید. خانم حاتمی باورنکردنی است.» «کارشان را دوست نداشتم. کاش هیچ وقت از کارشان یاد نمی گرفتم. دوست دارم کسانی که خارج از ایران هستند و می خواهند با آنها صحبت کنند بدانند که زندگی می کنند. در ایران و اینکه آنها ایرانی هستند، کوچک کردن ایران به این شکل که این خانم ها می گویند، کوچک کردن خودشان است، اگر دوست ندارند، بروند جای دیگری زندگی کنند.»
پروانه معصومی اگرچه تجربه بازیگری دارد و با حضور در فیلم های بهرام بیضایی به شهرت رسید، اما رابطه این بازیگر و کارگردان در سال های اخیر تیره شده است. معصومی یک بار از این کارگردان سینمای ایران گلایه کرد و گفت بیضایی را از دفتر خاطراتش حذف کرده است. بهرام بیضایی در واکنش به معصومی در صفحه شخصی خود در فیس بوک نوشت: معصومی با بازی در «رگبار» از حوزه تیزرهای تبلیغاتی وارد سینما شد! حقیقت این است که با وجود این دعواهای داخلی، پروانه معصومی از طریق سینمای بیضایی به عنوان بازیگر شناخته شد و بهترین نقش های او همچنان بازی در فیلم های بیضایی است. آن را به خاطر بسپار.
